Belediye kamulaştırma işlemlerinin incelenmesinde; kamulaştırmasız el atma (fiili el atma) ve hukuki el atma (fiilen el atılmayan) davaları nedeniyle belediyenin ödeyeceği, faiz gideri, vekâlet ücreti ve mahkeme harçlarının toplam 10.352.692,43 TL olduğu görülmüştür.

2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun Ek 1’inci maddesinde; “(Ek: 20/8/2016-6745/33 md.) Uygulama imar planlarında umumi hizmetlere ve resmî kurumlara ayrılmak suretiyle mülkiyet hakkının özüne dokunacak şekilde tasarrufu hukuken kısıtlanan taşınmazlar hakkında, uygulama imar planlarının yürürlüğe girmesinden itibaren beş yıllık süre içerisinde imar programları veya imar uygulamaları yapılır ve bütçe imkânları dâhilinde bu taşınmazlar ilgili idarelerce kamulaştırılır veya her hâlde mülkiyet hakkını kullanmasına engel teşkil edecek kısıtlılığı kaldıracak şekilde imar planı değişikliği yapılır/yaptırılır.” denilmektedir.

3194 sayılı İmar Kanunu’nun “İmar programları, kamulaştırma ve kısıtlılık hali” başlıklı 10’uncu maddesinde; “Belediyeler; imar planlarının yürürlüğe girmesinden en geç 3 ay içinde, bu planı tatbik etmek üzere 5 yıllık imar programlarını hazırlarlar. … Beş yıllık imar programları sınırları içinde kalan alanlardaki kamu hizmet tesislerine tahsis edilmiş olan yerleri ilgili kamu kuruluşları, bu program süresi içinde kamulaştırırlar. …” ,

“Parselasyon planlarının hazırlanması” başlıklı 18’inci maddesinin dokuzuncu fıkrasında; “(Ek fıkra:4/7/2019-7181/9 md.) Belediye veya valiliğin; parselasyon planlarını, imar planlarının kesinleşme tarihinden itibaren beş yıl içinde yapması ve onaylaması esastır. Parselasyon planı yapmamaları sebebiyle doğacak her türlü kamulaştırma iş ve işlemlerinden belediyeler veya valilikler sorumludur.”,

Hükümleri yer almaktadır.

2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu’nun Ek 1’inci maddesine göre mülkiyet hakkının özüne dokunacak şekilde tasarrufu hukuken kısıtlanan taşınmazlar hakkında, uygulama imar planlarının yürürlüğe girmesinden itibaren beş yıllık süre içerisinde imar programları veya imar uygulamalarının yapılması ve bütçe imkânları dâhilinde bu taşınmazlar ilgili idarelerce kamulaştırma yapılması gerekmektedir. Eğer kamulaştırma yapılamıyorsa mülkiyet hakkını kullanmasına engel teşkil edecek kısıtlılığı kaldıracak şekilde imar planı değişikliği yapılması gerekmektedir. Konu ile ilgili paralel düzenleme, 3194 sayılı İmar Kanunu’nun 10’uncu ve 18’inci maddelerinde de vardır. Söz konusu 18’inci maddenin dokuzuncu fıkrasına göre imar

planlarının kesinleşme tarihinden itibaren beş yıl içinde parselasyon planlarının yapılmaması sebebiyle doğacak her türlü kamulaştırma iş ve işlemlerinden Belediyenin sorumlu olduğu hüküm altına alınmıştır.

Kamulaştırmasız el atma hukuki değil, fiili bir durum olup mevzuatta yeri yoktur. Bu nedenle de hukuki dayanaktan yoksundur. Yargıtayın 16.05.1956 tarihinde vermiş olduğu 1/6 ve 1/7 sayılı içtihadı birleştirme kararları ile kanuni düzenlemeye dayanmayan ancak fiilen mevcut olan kamulaştırmasız el atma, hukuki bir kavram haline gelmiştir.

Hukuki el atma ise Yargıtay Hukuk Genel Kurulunun 09.06.2010 gün, E. 2010/5-662,

K. 2010/651 sayılı Kararı’na göre; imar planında kamusal hizmete tahsis edilen taşınmazın uzun yıllar imar programına alınmaması ve idarenin bu konuda pasif ve suskun kalması sonucu, mülkiyet hakkı ihlal edilen malikin de fiili el atma olmadan hukuki imkânlara başvurabilme hakkıdır. Bu durumda, taşınmaza fiilen el atılması dava açabilmenin gerekli bir ön şartı değildir.

Belediyelerin, imar planlarında umumi hizmetlere ayrılan taşınmazları 5 yıllık imar programı süresi içinde kamulaştırmaları gerekir. Ancak uygulamada, belediyeler bir plan dahilinde kamulaştırma işlemini yapmamaktadırlar. Taşınmazlar, uzun yıllar imar planı sınırları içinde kaldığı ve planda kamusal hizmete tahsis edildiği için mülkiyet hakkı anlamsız kalmaktadır.

Yapılan incelemede, Belediyece mevzuatta öngörülen usule uygun olarak süresi içinde gerekli kamulaştırma işlemlerini yapmadan kamulaştırmasız el atma veya hukuki el atma işlemi yaptığı 72 taşınmaz için; 7.224.499,46 TL faiz gideri, 2.165.144,99 TL vekâlet ücreti ve 963.047,98 TL mahkeme harcı olmak üzere toplam 10.352.692,43 TL ödeme tahakkuk ettiği görülmüştür. Söz konusu taşınmazlar için mahkemelerce belirlenen taşınmaz kamulaştırma bedeli 31.877.343,88 TL olup faiz gideri, vekâlet ücreti ve icra ilam harcı ile birlikte toplam tutar 42.230.036,31 TL olmaktadır. Bu tutarın 36.153.176,52 TL’si ödenmiştir.

Ayrıca 2015-2021 yılları arasında Belediye aleyhine açılan kamulaştırmasız el atma dava sayısı ve bu davalara karşılık gelen parsel sayısına ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda yer almaktadır.

Tablo 13: Kamulaştırmasız El Atma Davaları

Dava sayısı ve parsel sayısı olarak bakıldığında 2019 yılından itibaren bir düşüş olduğu ancak; faiz gideri, vekâlet ücreti ve mahkeme harcına ödenecek 10.352.692,43 TL tutarın, mahkemelerce belirlenen taşınmaz kamulaştırma bedeli, faiz gideri, vekâlet ücreti ve icra ilam harcına ödenecek toplam tutar olan 42.230.036,31 TL’nin yaklaşık %25’ine denk geldiği görülmektedir ki bu yüksek bir orandır.

5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nun “Hesap verme sorumluluğu” başlıklı 8’inci maddesinde; “Her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanlar, kaynakların etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarak elde edilmesinden, kullanılmasından, muhasebeleştirilmesinden, raporlanmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumludur ve yetkili kılınmış mercilere hesap vermek zorundadır.”

“Üst yöneticiler” başlıklı 11’inci maddesinde; “Bakanlıklarda ve diğer kamu idarelerinde en üst yönetici, il özel idarelerinde vali ve belediyelerde belediye başkanı üst yöneticidir. Bakanlıklarda en üst yönetici Cumhurbaşkanı tarafından belirlenir.

Üst yöneticiler, idarelerinin stratejik planlarının ve bütçelerinin kalkınma planına, yıllık programlara, kurumun stratejik plan ve performans hedefleri ile hizmet gereklerine uygun olarak hazırlanması ve uygulanmasından, sorumlulukları altındaki kaynakların etkili, ekonomik ve verimli şekilde elde edilmesi ve kullanımını sağlamaktan, kayıp ve kötüye kullanımının önlenmesinden, malî yönetim ve kontrol sisteminin işleyişinin gözetilmesi, izlenmesi ve kanunlar ile Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde belirtilen görev ve sorumlulukların yerine getirilmesinden Bakana; mahallî idarelerde ise meclislerine karşı sorumludurlar.

Üst yöneticiler, bu sorumluluğun gereklerini harcama yetkilileri, malî hizmetler birimi ve iç denetçiler aracılığıyla yerine getirirler.”

Denilmektedir.

Kanun maddelerine göre Üst yöneticiler, harcama yetkilileri ve her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında görevli ve yetkili olanlar; kaynakların etkili, ekonomik, verimli kullanılmasından ve kötüye kullanılmaması için gerekli önlemlerin alınmasından sorumludurlar.

Kamu İdaresi cevabında, 6360 sayılı yasa ile birlikte 10 yeni ilçe, bunlara bağlı mahalleler, ilçe belediyeleri ve İl Özel İdaresine karşı açılan davaların, yasanın yürürlüğe girmesinden itibaren husumetin belediyeye yönlendirilmesi nedeniyle belediye aleyhine adli ve idari yargıda açılan el atmadan kaynaklı tazminat davalarında önemli oranda artış yaşandığını, 3194 sayılı İmar Kanunu'nun 18'inci maddesine göre yapılan uygulamalarda Belediye Hizmet Alanı sorumluluğunun hangi belediyeye ait olduğunun belli olmaması nedeniyle çok sayıda kamulaştırmasız el atma davasının açıldığını, mahkeme harçlarının yasal olarak,vekâlet ücretlerinin asgari tarife ile belirlendiğini, faizler açısından da yargılama sürecinin ülkemiz yargılama sistemi nedeniyle idarenin iradesi dışında uzadığını belirtmiştir.

Yapılan açıklamalar doğrultusunda, kaynakların etkili, ekonomik, verimli kullanılması; belediye görev ve hizmetlerinin daha sağlıklı yerine getirilebilmesi için imar planlarında umumi hizmetlere ayrılan yerler için mevzuatta öngörülen usullere ve sürelere uygun olarak kamulaştırma işleminin yapılması gerekmektedir.