zmir Büyükşehir Belediyesi tarafından Yap-İşlet-Devret Modeli ile yaptırılan İzmir Şehirler Arası Otobüs Terminalinin işletilmesinde tespit edilen hatalı uygulamalar aşağıda maddeler halinde açıklanmıştır.

A) Yap-İşlet-Devret Modeliyle İnşa Edilen İzmir Şehirler Arası Otobüs Terminalinin Kar Payı Ödemelerinin Personelce Kontrollerinin Yapılmaması

İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından Yap-İşlet-Devret Modeli ile yaptırılan İzmir Şehirler Arası Otobüs Terminali sözleşmede öngörülen kapı giriş ve çıkışları kontrol noktasında belediye personelinin olmaması sebebiyle belediye payının kontrolünün yapılmadığı görülmüştür.

Belediye ile yüklenici firma arasında yapılan asıl sözleşmenin “İşletme ile ilgili hükümler” başlıklı 8’inci maddesinde:

“i) yatırımcı tarafından Otogar kapı giriş ve çıkış ücretleri karşılığı tahsil edilecek brüt gelirin %20'sini Belediyeye işletme bedeli kar payı olarak işletme yılı sonundan itibaren 15 gün içinde ödeyecektir.

Belediye bu fıkra kapsamında giriş çıkışların kontrolü amacıyla bir memurunu girişçıkış kontrol noktalarında görevlendirecektir.” denilmektedir.

Yukarıda yer verilen sözleşme hükümlerinden görüleceği üzere yatırımcı yıl içerisinde kapı giriş-çıkışlarından elde ettiği brüt gelirin %20'sini işletme yılı sonundan itibaren 15 gün içerisinde belediyeye ödeyecektir. Kamu idaresi cevabında söz konusu kar paylarının hesaplanmasında kapı giriş ve çıkış karşılığı tahsil edilen brüt gelirleri gösteren gelir tablosu, bilanço ve ilgili yıllara ait beyannamelerin alındığı ifade edilse de sözleşmede belirtilen giriş çıkışların kontrolü için bir memurun görevlendirmesi yapılmamıştır.

Ancak Belediyenin sözleşme gereği bulundurması gereken kontrol personelinin de girişçıkış noktalarında bulundurulmadığı görülmüştür. 03.02.2011 tarihinde Belediyenin iç denetim birimi tarafından yapılan incelemede aşağıdaki hususlara yer verilmiştir;

• “15.12.2008- 14.12.2009, 15.12.2019- 14.12.2010 dönemlerinde otogara transit giriş çıkış yapan şehirlerarası otobüslerden brüt %20 belediye payının hesaplanıp ödenmediği, 
• Yatırımcı tarafından elde edilen belediye payının ödenme öncesinde belediye tarafından ön kontrol işleminin ve periyodik denetimlerin yapılmadığı tespit edilmiştir.”

İç denetim biriminin tespitinden görüleceği üzere Belediye tarafından hasılat kontrolünün yapılması önemlilik arz etmektedir. Ancak Belediye tarafından gerekli kontroller yapılmayarak yatırımcının beyan etmiş olduğu tutar geçerli kabul edilmiş ve bu tutar üzerinden tahakkuk ve tahsilat işlemleri yapılmıştır. Yine iç denetim raporunda payın hesaplanmasını gösterir bilgi ve belgelerin Belediyeye sunulmadığı ve yatırımcının inisiyatifine bırakıldığı ifade edilmiştir.

2020 Yılı Sayıştay Denetim Raporunda da belirtildiği üzere, yatırımcı firma ile yapılan asıl sözleşmede firmanın ödemeye ilişkin yükümlülükleri, hesaplama yöntemi ve ödeme süreleri tam olarak belirlenmiştir. Bu hesaplamaların tamamen işleticinin inisiyatifine bırakılmadan Belediye personeli tarafından kontrol edilmesi gerekmekte olup yatırımın devrinden önce Belediye tarafından kurulacak komisyon marifetiyle otogar işletmesinin kapı giriş çıkışlarının detaylı olarak tespit edilmesi ve bu tespit sonucu fark çıkarsa bu farkın yatırımcıdan tahsil edilmesi gerekmektedir.

B) İzmir Şehirlerarası Otobüs Terminalinde Ruhsata Aykırı Yapılar Olması

Yap-işlet-devret modeli ile finanse edilerek yaptırılan İzmir Şehirlerarası Otobüs Terminalinde ruhsata aykırı yapıların olduğu, bu yapıların işletici firma tarafından kiraya verilerek ilave gelir kalemleri yaratıldığı ve sözleşmede yalnızca otobüs girişlerinden hasılat öngörüldüğü için Belediye tarafından gelir elde edilemediği görülmüştür.

İzmir Büyükşehir Belediyesi ile Yatırımcı kuruluş arasında imzalanan yap-işlet-devret sözleşmesinde, firma tarafından hazırlanıp belediyece onaylanan projeye istinaden inşaata başlanılacağı ve bu projeye uygun olarak yapının tamamlanacağı, otogarın firma tarafından 25 yıl işletileceği ifade edilmiştir.

25 yılın sonunda yatırım Belediye mülkiyetine geçecek olup ayrıca sözleşme hükümlerine istinaden firma otogar giriş ve çıkış kapı ücretlerinden tahsil edeceği brüt gelirin %20’sini işletme bedeli kar payı olarak Belediyeye aktaracaktır.

3030 sayılı Mülga Kanun’a istinaden firmanın imar ve ruhsat yönünden denetimi Bornova Belediyesince gerçekleştirilmiştir. Söz konusu denetimlerde ruhsat süresinde gerekli izinler alınmadığı için inşaat mühürlenmiştir. Yine imara aykırı yapılar tespit edilerek tutanak altına alınmıştır. Büyükşehir Belediyesi ile Bornova belediyesi arasında gerekli yazışmalar yapılarak ruhsat yenilenmiş ve firmanın işletmeye devam etmesine karar verilmiştir.

Ancak İhale dosyasında yapılan incelemelerde firma tarafından ruhsata aykırı yapılar yapılmaya devam edildiği görülmüştür. Büyükşehir Belediyesi İmar İşleri Şube Müdürlüğü'nün Emlak Yönetimi Dairesi Başkanlığına yazmış olduğu yazıda: “...adresindeki Şehirlerarası otobüs terminalinde, üst kat bindirme peronlarında kalan 600m2 lik yolcu salonunun pizza, kafeterya, berber ve internet cafe yapıldığı ve ruhsatsız çalıştırıldığı, (e) ilgi yazınız ile de otogarın doğusunda kalan bölümde İzmir Şehirler Arası Terminali Sanayi Sitesi olarak nitelendirilen yeni işyerlerinin oluşturulduğu, tuvalet, kuru temizleme, internet kafe, pide ve kebap salonu, otocam ve otobakım servis gibi işyerlerinin işletilmeye başlandığının tespit edildiği ,..adı geçen işyerlerinin ruhsat eki mimari projesinde yer almadığı görülmüştür.” denilmiştir.

Yukarıda yer verilen Emlak Yönetimi Dairesi Başkanlığının yazısından görüleceği üzere projede yer almayan yeni işyerlerinin oluşturulduğu, bekleme salonu olarak belirlenen alanın işyerine dönüştürüldüğü, yine dosyada yer alan ve yukarıda detayına yer verilmeyen yazışmalarda otogar içi ortak kullanım alanlarında stant yapılmak suretiyle çeşitli ürünlerin satışının gerçekleştirildiği ve ruhsata aykırı bu yapılara ilişkin herhangi bir yaptırımın gerçekleştirilmediği tespit edilmiştir. Ayrıca, otogar içerisinden belediye geliri olarak yalnızca kapı giriş ücretlerinden hasılat payı öngörüldüğü için bina içerisinde ve çevresinde oluşturulan yeni yapılar ve işyerlerinden belediyeye herhangi bir kar payı aktarılmamaktadır. Dolayısı ile yüklenici firma gerekli gördükçe alt kiracı oluşturmak için yeni yerler yapıp ihale etmekte ve bu gelirden yalnızca kendisi faydalanmaktadır.

2020 yılı Sayıştay Denetim Raporunda da belirtildiği üzere Belediye ile yüklenici firma arasında yapılan sözleşmenin bitiş süresi yaklaştığı için Belediye tarafından komisyonlar kurulması veya iç denetim birimi aracılığıyla otogarın imar, ruhsat ve asıl sözleşmedeki diğer hususlar yönünden incelemesinin yapılması ve idareye devri için gerekli tespitleri yapıp yüklenici tarafından eksik ve kusurlu kısımların devire hazır hale getirilmesi gerekmektedir.

C) Sözleşmeye Aykırı Olarak Yap-İşlet-Devret Süresinden Daha Uzun Alt Kiralamaların Yapılması

Belediye hesap ve işlemlerinde yapılan incelemelerde, yap işlet devret modeli ile yaptırılan şehirlerarası otogar işletmesi sözleşmesinde yatırımcının kiracılarla yapılacağı alt kira sözleşmelerinin hiçbir şekilde sözleşme süresini aşamayacağı belirtilmesine rağmen, yatırımcı tarafından bu süreleri aşacak şekilde alt kiracılık sözleşmeleri kurulduğu görülmüştür.

Belediye ile yüklenici firma arasında yapılan asıl sözleşmenin “İşletme ile ilgili hükümler” başlıklı 8’inci maddesinde: “…yatırımcı otogar tesislerinde bulunan tüm diğer işyerlerini bizzat veya kuracağı şirket marifetiyle işletme veya kiralama hakkına sahiptir

Ancak, alt kiracıların ve işletmecilerin hakları üst kiracı ve işletmeci olan yatırımcının işletme süresi ve hakkı ile sınırlı olup, her halükarda üst işletmeci yatırımcının hakkının sona ermesi ile kiracılık- işletmecilik sıfatları sona erer.

Yatırımcı ile bu işletmeci veya kiracılarla yapılacak sözleşmelere bu hususa ilişkin hükümler konulması zorunludur.” denilmiştir

Yukarıda yer verilen sözleşme hükmünden görüleceği üzere, yatırımcı tarafından tesiste bulunan her türlü işletme alt kiracıya verilebilecektir. Bu kiralamalardan Belediyeye pay aktarılmamakta ve tamamı yatırımcının olmaktadır. Bu sebeple kiralamalara yalnızca sözleşme süresince müsaade edilmiş ve sözleşme süresi bitmesiyle birlikte tesisin tamamının boşaltılarak Belediye teslim edilmesi öngörülmüştür. Bu sebeple alt kiracılarla yapılacak sözleşmelerde süre yönünden kısıtlamaya gidilmesi gerekmiş ve 31.12.2023 yılında sözleşme sonra ereceği için bu süreyi aşan sözleşmeler yapılmaması yönünde zorunluluk getirilmiştir.

Ancak, alt kiracılarla yapılan sözleşmelerin bir kısmında bu sürelere riayet edilmediği ve bu süreleri aşacak şekilde alt kiracılık ilişkisinin kurulduğu anlaşılmaktadır. İdare tarafından bu hususta düzeltmelerin yapılması için 03.02.2011 yılında yatırımcıya uyarıda bulunulmuş ve mevcut alt kiracı sözleşmelerinde bu süreyi aşanlar için ek sözleşme yapılarak gerekli düzeltmenin yapılması talep edilmiştir. Kamu idaresi cevabında alt kira sürelerinin asıl kira sözleşmesindeki süreyi aşamayacağı ve doktrinde de bunlara ilişkin yargı kararları olduğu ifade edilmiş olup bu durumun asıl kiracıya bildirildiği belirtilmiştir.

2020 yılı Sayıştay Denetim Raporunda da açıklandığı üzere esas sözleşmenin bitimine ve otogarın Belediyeye devrine kalan süre azaldığı için İdarenin sözleşme devrinden önce bu husustaki aksaklıkları gidermesi gerekmektedir. Bu sebeple sözleşme bitiş süresi beklenmeden kurulacak komisyon veya gerekli sayıda personel aracılığıyla hem alt kiracı yönünden hem de varsa diğer aksaklıklar yönünden otogarın incelenmesi, denetlenmesi sağlanmalı ve belediyenin hak ve menfaatlerinin korunması gerekmektedir.