Karar Künyesi
Edirne şehir merkezindeki toplu ulaşım hizmetine yönelik yapılan incelemeler
neticesinde; toplu ulaşım sisteminin yapısında, bu hizmetin verilmesinde ve Belediyenin bu alandaki uygulamalarında;
Toplu ulaşım amaçlı faaliyet gösteren “M” plakalı özel otobüslerin plakalarının ihalesiz ve süresiz olarak verildiği;
Toplu taşıma sistemine yönelik Belediye tarafından çıkarılmış yeterli düzeyde hukuki düzenlemenin bulunmadığı;
Elektronik ücret toplama sistemi (Kentkart) konusunda Belediyenin rolünün yetersiz olduğu;
Edirne Toplu Ulaşım Sistemi (ETUS) içerisine yer almayan ve sözleşmesiz hizmet veren taşımacıların olduğu;
ETUS çerçevesinde Belediye ile taşıyıcı arasında yapılan sözleşmelerde önemli eksikliklerin bulunduğu;
Toplu taşıma sistemindeki araç ve araç hareketlerine yönelik önemli eksiklikler olduğu;
Belediyenin toplu ulaşım sistemine yönelik denetim yükümlülüğünü yeterince etkin yerine getirmediği görülmüştür.
5393 sayılı Belediye Kanunu’nun “Belediyenin görev ve sorumlulukları” başlıklı 14’üncü maddesine göre belediyeler, diğer görevleri yanında imar, su ve kanalizasyon, ulaşım gibi kentsel alt yapı hizmetlerini yapmak ya da yaptırmakla görevlidir.
Belediyenin yetkileri ve imtiyazlarını düzenleyen 15’inci maddeye göre de toplu taşımaya ilişkin aşağıda sayılan konularda yetkilidir:
Belde sakinlerinin mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla her türlü faaliyet ve girişimde bulunmak;
Toplu taşıma yapmak, bu amaçla otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dâhil her türlü toplu taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek;
Kara, deniz, su ve demiryolu üzerinde işletilen her türlü servis ve toplu taşıma araçları ile taksi sayılarını, bilet ücret ve tarifelerini, zaman ve güzergâhlarını belirlemek; durak yerleri ile karayolu, yol, cadde, sokak, meydan ve benzeri yerler üzerinde araç park yerlerini tespit etmek ve işletmek, işlettirmek veya kiraya vermek; kanunların belediyelere verdiği trafik düzenlemesinin gerektirdiği bütün işleri yürütmekle yetkilidir.
Belediyeler, Belediye Kanunu’nun aynı maddesine göre toplu taşımaya ilişkin
hizmetleri Danıştayın görüşü ve Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının kararıyla süresi kırk dokuz yılı geçmemek üzere imtiyaz yoluyla devredebilir; toplu taşıma hizmetlerini imtiyaz veya tekel oluşturmayacak şekilde ruhsat vermek suretiyle yerine getirebileceği gibi toplu taşıma hatlarını kiraya verme veya 67’nci maddedeki esaslara göre hizmet satın alma yoluyla yerine getirebilir.
Ayrıca Belediye Kanunu’nun “Uygulanmayacak hükümler” başlıklı 84’üncü maddesinde; “Bu Kanunla, belediyenin sorumlu ve yetkili kılındığı görev ve hizmetlerle sınırlı olarak… 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu…’nda bu Kanun hükümlerine aykırılık bulunması durumunda bu Kanun hükümleri uygulanır.” ifadelerine yer verilmiştir.
Edirne şehir merkezinde toplu ulaşım hizmeti yapısına bakıldığında aşağıda açıklanan gelişmelere göre sistemin şekillendiği görülmüştür:
1960’lı yıllarda mahallelerden kent merkezine olmak üzere başlayan ve halen “M” plakalı ticari araçlarla devam eden taşımacılık özel sektör eliyle gerçekleşmektedir. Bu hizmette kullanılan toplu taşıma araçlarının hiç biri Belediye mülkiyetinde olmadığı gibi bu araçlarda da Belediye personeli çalışmamaktadır.
2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu’nun 12’nci maddesi ile İl ve İlçe Trafik Komisyonlarına verilen “3. Karayolu taşımacılığına ait mevzuat hükümleri saklı kalmak üzere, trafik düzeni ve güvenliği yönünden belediye sınırları içinde ticari amaçla çalıştırılacak yolcu ve yük taşıtları ile motorsuz taşıtların çalışma şekil ve şartları, çalıştırılabileceği yerler ile güzergâhlarını tespit etmek ve sayılarını belirlemek” yetkisi çerçevesinde, Edirne şehir merkezinde yolcu taşımacılığında ticari aracı bulunan şoför esnafının durak ve hat haklarına ilişkin düzenlemeler Edirne Valiliği İl Trafik Komisyonunca belirlenmiştir.
1976 yılından 2005 yılına kadar geçen süre içinde 30’u aşkın İl Trafik Komisyon Kararları ile toplu ulaşım hizmeti yapan kooperatifler, çalışacak araç sayıları ve çalışma hatları gibi temel hususlar belirlenerek toplu ulaşım sistemi bu kararlar paralelinde alınan Meclis Kararları doğrultusunda şekillenmiştir.
Bu çerçevede alınan 15.01.1998 tarih ve 1998/01 sayılı Edirne Valiliği İl Trafik Komisyon Kararı’yla; vatandaşların, güvenli ve düzenli bir şekilde ulaşım ihtiyacını karşılamak üzere toplu taşımacılığın geliştirilmesi, ticari araç, taksi, durak ve minibüs hattı karaborsacılığının ve korsan taksiciliğin önlenmesi, ticari araçların takip denetim ve disipline edilmesi, fiilen çalışmakta olan şoför esnafının haklarının korunması gerekçelerine dayanılarak
toplu ulaşımda çalışacak hatlı otobüs sayısının toplam 236 (iki yüz otuz altı) olarak sınırlandırılması ve ticari plaka tahdidi uygulanmasına karar verilmiştir.
Aynı tarih ve sayılı karar ile “T” ve “M” plaka sahibi şoför esnafının her hangi bir süreye bağlı olmaksızın durak ve hat hakları kazanılmış yani müktesep hak olarak kabul edilmiştir. Toplu taşıma hakkı verilen ve 236 (sonradan ikisi iptal edilen) olarak sayılarına tahdit getirilen taşımacılara Edirne Valiliği İl Trafik Komisyon Başkanlığınca durak (yani plaka hakkı-imtiyazı) ve hat hakları verilirken 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu hükümlerine göre herhangi bir ihale yapılmamış, geçmişten gelen taşıma hakkı çerçevesinde konu ele alınarak karara bağlanmıştır.
Tüm bu gelişmeler sonucunda; halen Edirne şehir merkezinde toplu taşıma hizmeti kooperatifler altında toplanan şahıslara ait “M” plakalı 234 adet ve 26 kişilik küçük otobüslerle gerçekleştirilmektedir.
2010 yılında kabul edilen Edirne ili toplu taşıma projesi kapsamında 11.11.2010 tarih ve 2010 - 305 /700 sayılı Edirne Belediye Meclisi Kararı’yla ETUS yapılanmasına geçilmiş ve 7 ayrı kooperatif bünyesinde gerçekleşen bu hizmet tek kooperatif şemsiyesi altında birleşerek merkezi bir toplu taşıma sistemine geçilmiştir. 11.11.2010 tarihinde alınan diğer kararlar ile de ETUS’a katılacak tahditli “M” plakalı araçların çalışacağı toplu taşıma hatları belirlenmiştir,
Edirne Belediye Meclisinin aynı tarihteki oturumunda aldığı 2010/316-711 sayılı kararıyla elektronik ücret toplama sistemine de geçilmiştir. Bu sistem halen taşımacılar ile elektronik ücret toplama sistemleri kuran ve işleten firma arasında yapılan sözleşme çerçevesinde yürütülmektedir.
Bu çerçevede, 234 taşıyıcıdan 229’u bir kooperatif altında birleşerek ETUS sistemine katılmasına rağmen 5 taşıyıcı başka bir kooperatif altında kalmak suretiyle ETUS sistemine katılmadan taşıma hizmeti vermeye devam etmektedir.
Özel sektör tarafından sağlanan Edirne toplu ulaşım sisteminde Belediyenin en önemli fonksiyonlarından birisi taşıyıcılara gelir desteği sağlamaktır.
Başta 4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun olmak üzere bazı düzenlemelerle çeşitli kesimlere indirimli ya da ücretsiz toplu taşıma hakkı verilmiştir. Özel kişilerce yürütülen ulaşım hizmetlerinden ücretsiz yararlanılmasına yönelik sosyal devlet ilkesi kapsamında
yapılan kanuni düzenlemeler ister istemez hem araç yenileme hem de işletme maliyetlerinde ağır mali yükler getirmiş ve bunun sonucunda gelir desteği sistemi devreye alınmıştır.
5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 15’inci maddesi kapsamında Edirne Belediyesi bu hizmeti veren kooperatif üyelerine “gelir desteği” yapmaya başlamıştır. Zira Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından verilen gelir desteği ödemeleri maliyetler açısından ihtiyacı tam olarak karşılamadığından ve eksik kalan tutar Meclis Kararına dayanılarak Belediyece karşılanmaktadır.
Bunun dışında, toplu taşımaya ait bütün gelir ve gider unsurlarını içeren mali sistem ETUS bünyesinde faaliyet gösteren kooperatif ile elektronik ücret toplama sistemi ihalesini alan firma tarafından yürütülmektedir.
Toplu ulaşıma ilişkin temel görevler Edirne Belediyesi bünyesinde yer alan Ulaşım Hizmetleri Müdürlüğü (Toplu Ulaşım Yönetim Birimi) tarafından yerine getirilmektedir. Toplu ulaşım hizmetlerini yapmak veya yaptırmak, “T” plakalı ticari taksiler, “M” plakalı ticari araçlar, “S” plakalı servis araçlar ile “J” plakalı köy araçlarının denetim ve kontrollerini yapmak, güzergâh belgesi ile çalışma ruhsatı düzenlemek gibi görevler bu Müdürlüğe verilmiştir.
Özetle, Edirne merkezindeki toplu ulaşım sistemi 3 aktörlü bir yapıdadır:
Taşıma hizmetini yapan ve kooperatif altında örgütlü 234 adet otobüs işletmecisi,
Elektronik ücret toplama sistemini bilişim temelinde yöneten ve Kentkart, kredi kartı gibi araçlarla sistemin parasal kısmını organize eden Firma,
ETUS sistemi üzerinden toplu taşıma sistemi üzerinde gözetim görevini yapan ve hukuken ücretsiz ve indirimli kullanımdan kaynaklanan gelir kaybını destekleyen Edirne Belediyesi.
Yukarıda açıklanan Edirne toplu ulaşım sistemine yönelik detaylı incelemeler neticesinde aşağıdaki eksiklikler tespit edilmiştir:
Toplu Ulaşım Amaçlı Faaliyet Gösteren “M” Plakalı Otobüslerin Plakalarının İhalesiz ve Süresiz Olarak Verilmesi
İl sınırları içerisinde toplu ulaşım amaçlı faaliyet gösteren “M” plakalı otobüslerin
plakalarının İl Trafik Komisyonu kararlarına istinaden ihalesiz ve süresiz olarak verildiği görülmüştür.
2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu'nun 12’nci maddesi hükümlerine göre kurulan il trafik komisyonlarınca plaka tahdidi kararı alınan illerde ulaşım ihtiyacını karşılamak üzere toplu taşımacılığın geliştirilmesi, plaka karaborsacılığının ve korsan taksiciliğin önlenmesi, fiilen çalışmakta olan şoför esnafının haklarının korunması maksadıyla taksi, dolmuş, minibüslere verilecek ticari plakaların sayısı, verilme usul ve esaslarını tespit etmek üzere çıkarılan 03.05.1986 tarih ve 86/10553 sayılı Ticari Plakaların Verilmesinde Uyulacak Usul ve Esaslar Hakkında Karar’ın 3’üncü maddesinde; şoförlük mesleğini geçim kaynağı olarak seçerek sürekli olarak icra eden, şoförler derneğine üye olup en az iki yıldan beri ilde ikamet eden kişilere ticari plaka verilebileceği ve bu kişilerin de plaka devirlerini ancak benzer şartları taşıyanlara yapabilecekleri, aynı Karar’ın 5’inci maddesinde ise; trafik komisyonunca tespit edilecek sayıda ticari plakanın, tahmin edilen bedelinin %80’ine tekabül eden muhammen bedel ve kapalı teklif usulü ile kamuoyuna duyurularak verilebileceği belirlenmiştir.
Bu Karar gereği, ticari plakaların kapalı teklif usulü ile Karar’da belirtilen şartlar dikkate alınarak, Trafik Komisyonunun tespit edeceği esaslara göre verilmesi gerekmektedir.
Belediyelerin alım, satım, hizmet, yapım, kira, trampa, mülkiyetin gayri ayni hak tesisi ve taşıma işleri için tabi olduğu 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu’nun “Kiralarda sözleşme süresi” başlıklı 64’üncü maddesinde;
“Kiraya verilecek taşınır ve taşınmaz malların kira süresi, on yıldan çok olamaz. Üç yıldan fazla süre ile kiraya verme işlerinde, önceden Maliye Bakanlığından izin alınması şarttır. Özel İdare ve belediyeler için kendi özel kanunları uygulanır. Üç yıldan fazla süre ile kiraya verme işlerinde, kira bedeli her yıl şartname ve sözleşmesindeki esaslara göre yeniden tespit edilir.”
denilmektedir.
Danıştay 13’üncü Dairesinin çeşitli karalarında (Esas No: 2018/899 - Karar No: 2018/1427 vb.) özetle;
Toplu taşıma hizmetlerinin ihalesinin Devlet İhale Kanunu hükümlerine göre yapılması gerektiği,
Toplu taşıma hizmetlerinin imtiyaz, kiralama, ruhsat veya hizmet satın alma
usullerinden biri ile üçüncü kişilere ihale yoluyla gördürülebilmesinin gerektiği, bu yöntemlerin her birinde mutlak olarak belirli bir sürenin öngörülmüş olmasının zorunlu olduğu ve Devlet İhale Kanunu’nda öngörülen sürelerden daha uzun bir sürenin öngörülmesi ya da hiçbir şekilde süre öngörülmemesi durumlarında bu durumun hukuka aykırılık oluşturacağı,
Toplu taşıma hatlarının işletme ve işlettirme imtiyazına sahip olan belediyelere imtiyaz bedeli veya kira ücreti ödemeden, herhangi bir ihale veya sözleşme yapmadan il trafik komisyonlarının verdiği kararların kazanılmış hak oluşturmayacağı hususları yer almaktadır.
Özetle 86/10553 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile şoförlük mesleğini geçim kaynağı olarak seçerek sürekli olarak icra eden kişilere en fazla 10 yıllık süre ile süre belirtilerek verilmesi gereken ve devir şartları da aynı olan ticari plakalarda yetki ve sorumluluk Belediyeye aittir.
Yapılan incelemede; Edirne İl sınırlarında toplam 234 adet özel şahıslara ait otobüsün toplu ulaşımda kullanılmak üzere tahditli plakaya sahip olduğu, “M” plakaya sahip bu hakkın satış ya da miras yolu ile de başka şahıslara devredilebildiği ve adeta süresiz bir hak olarak kullanıldığı, bugüne kadar daha önce alınmış izin ve kararlara istinaden faaliyet gösteren bu imtiyazın 2886 sayılı Kanun’a göre ihale kapsamında değerlendirilmediği görülmüştür.
Belediyenin Temel Görevlerinden Olan Toplu Taşıma Sistemine Yönelik Yeterli Düzenlemenin Olmaması
Belediyenin toplu taşıma hizmetini doğrudan kendisinin vermeyip, özel sektör tarafından yaptırılması tercihi karşısında bu alanın detaylı olarak düzenlenmesi kaçınılmaz olmaktadır. Toplu ulaşım sisteminin hukuki zemini ancak Belediyenin yürürlüğe koyacağı düzenleyici normlarla ve meclis kararları ile şekillenebilir.
Bu açıdan bakıldığında, toplu ulaşım hizmetinin hangi kriterlere göre nasıl yapılması gerektiğine yönelik detaylı düzenlemenin olmadığı, sistemin bu konuda alınan meclis kararları ile ilgili Kooperatifle yapılan tip sözleşmeler çerçevesinde yürütüldüğü ve bunların da ihtiyacı tam olarak karşılamadığı görülmüştür.
Belediye meclis kararlarına bakıldığında tarifeler, devir ücretleri, hatlar ve güzergâhlar gibi hususlar dışında toplu taşıma yükümlülüğüne yönelik temel kural ve kriterleri kapsamadığı görülmektedir. Bu açıdan, toplu taşımaya yönelik mevcut meclis kararları ile sözleşmeler
gözden geçirilerek, tespit edilen eksikliklerin Belediyenin çıkaracağı detaylı bir düzenleyici işlem çerçevesinde yerine getirilmesi uygun olacaktır.
Elektronik Ücret Toplama Sistemi (Kentkart) Konusunda Eksikliklerin Olması
Edirne toplu ulaşım sisteminin en önemli aktörlerinden birisi Kentkart’dır. Bu hizmet bu alanda faaliyet gösteren bir firma kanalı yerine getirilmektedir. Firma taşıma hizmetini veren Kooperatif ile yaptığı sözleşme çerçevesinde hizmet vermekte ve Belediye ile bu anlamda hukuki hiçbir bağı bulunmamaktadır. Oysa toplu taşıma hizmetinin mali ve veri tarafındaki en önemli aktör bahsi geçen Kentkart sistemini yöneten firmadır. Tüm taşıma verisi en detay düzeyde bu firma tarafından kullanılan programlar tarafından işlenmektedir. Bunun yanında halka ücret karşılığı sunulan Kentkart ve kredi kartı ile yapılan kullanımlar da bu sistem içinde yer almaktadır.
Özetle toplu taşıma işinin parasal yönü de Kentkart bünyesindedir.
Bu konuda yapılan inceleme neticesinde;
Belediyenin toplu taşıma sisteminin en önemli unsuru olan bu Firma ile Belediye arasında hukuki altyapının kurulmadığı, Firma ile Belediye arasında bağıtlanan bir sözleşmenin bulunmadığı,
Verilerin temini ve denetimi konusunda hukuken bağlayıcı bir ilişkinin kurulmadığı,
Belediye sınırları içerisinde halka hitap eden böylesine önemli bir hizmeti ifa edecek firmanın gerek seçiminde, gerekse vereceği hizmet sürecinde Belediyenin yeterli rolünün olmadığı,
Firmanın yükümlülüklerini ne ölçüde yerine getirdiğine dair Belediyenin yeterince etkin denetim yapmadığı, (Örneğin, “M” plakalı toplu taşıma araçların yeterli sayıda çalışıp çalışmadıkları ile Edirne Belediyesince hazırlanacak hareket planlarına ve sefer hareket saatlerine uygun hareket edip etmediklerinin etkin şekilde denetlenmediği),
Belediye tarafından Firmanın sahip olduğu toplu taşıma verilerinden yeterince etkin yararlanılmadığı,
Edirne Belediyesi Ulaşım Hizmetleri Müdürlüğünde Toplu Taşıma Takip Merkezi bulunmadığından, bu verilerden yararlanmak suretiyle araçların sistem üzerinden anlık denetlenmediği, araçlarda bulunan kameralara anlık erişilerek kontrol yapılamadığı,
Görülmüştür.
ETUS İçerisinde Sözleşmesiz Hizmet Veren Taşımacıların Olması
ETUS bünyesinde taşıma hizmeti veren 234 otobüs sahibinin 229’u tek bir kooperatif bünyesinde yer almakta ve Belediye ile yapılan sözleşme çerçevesinde hizmet vermektedir. Taşımacılardan 5’i ise bu kooperatif bünyesinde yer almadığından ETUS’a katılmamıştır. Dolayısı ile bu taşıyıcılarla toplu taşıma hizmeti konusunda bir sözleşme bulunmamaktadır.
ETUS Katılım Sözleşmelerinde Eksikliklerin Bulunması
ETUS merkezli taşımacılık, temelde ETUS katılım sözleşmesi çerçevesinde icra edilmektedir. Bu sözleşmenin incelenmesi neticesinde, sözleşmenin yeterli detayda hazırlanmadığı, toplu ulaşımdaki temel aktörlerin rol ve sorumlulukları ile yükümlülüklerine yeterince yer verilmediği, cezai şartlar ile sistemin denetimine yönelik hükümlere yer verilmediği ve elektronik ücret toplama sistemi ile ilgili düzenlemelerin olmadığı anlaşılmıştır.
Toplu Taşıma Sistemindeki Araç ve Araç Hareketlerine Yönelik Eksikliklerin Bulunması
ETUS ile Kentkart verilerinin incelenmesi ve saha çalışmaları neticesinde; toplu taşıma yetkisi almış ve kamu hizmeti yükümlülüğü bulunan “M” plakalı araç sahiplerinin bir kısmının bu yükümlülüklerinden çeşitli sebeplerle imtina ettikleri, araçlarını çeşitli gerekçelerle sefere çıkarmadıkları, kamu hizmeti gereği model değişikliği gereken araçlarda değişimlerin zamanında yapılmadığı, toplu taşımada çalışan araçların çalışma üst yaş sınırı bulunmadığı, dolayısıyla toplu taşıma görevinin gereğini yapamaz hale gelen araçların halen tahditli “M” plakada kayıtlı durdukları anlaşılmıştır.
Toplu ulaşım hizmeti vermek üzere ruhsat almış araçların en eskisi 1992 model olmak üzere 21 tanesi 2000 model öncesi araçlardan oluşmaktadır.
Araç filosunda 5 yaş ve üstü araç olmadığı gibi, en genç araç 2016 modeldir.
2022 sonu itibari ile çeşitli nedenlerle aracı olmayan, dolayısıyla toplu taşıma hizmeti sunamayan 12 taşımacı vardır.
Engelli erişimine uygun olmayan 26 araç bulunmaktadır. 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun’un 7’nci ve Geçici 3’üncü maddesi gereğince, özel ve kamu toplu taşıma sistemlerinde kullanılan araçların engellilerin erişebilirliğine uygun olmasının sağlanması gerekmektedir.
Trafikten men nedeni ile 2022 de 10 ay boyunca 2 araç, son iki ay 1 araç çalışmamıştır.
234 araçtan ortalama 48 araç arıza gerekçe gösterilerek düzenli olarak hizmet vermemiştir.
Yukarıdaki eksiklik ve gerekçelerle 2022 yılında 234 araçtan ortalama yalnızca 133 aracın hizmet verdiği anlaşılmıştır. Bu eksiklik, halkın daha az sayıda otobüsle toplu taşıma hizmetinden yararlanma, durakta bekleme süresini uzatma ve 2022 yılında da etkisini sürdüren COVID-19 salgını ortamında daha kalabalık otobüslerle yolculuk yapma riskini beraberinde getirmiştir.
Belediyenin Denetim Yükümlülüğünü Yeterince Yerine Getirmemesi