A- Toptancı Halinde Üretici Örgütleri İçin Yeteri Kadar Dükkan Ayrılmaması ve Üretici Örgütlerince Talep Edilmeyen Dükkanların Diğer Kişilere Mevzuatta Belirtilen Sürenin Üzerinde Kiraya Verilmesi

Uşak Belediyesi toptancı halinde üretici örgütlerine mevzuatta belirtilen oranda dükkan ayrılmadığı ve üretici örgütlerine ayrılması gereken yerlerin diğer kişilere Kanun ve Yönetmelikte belirtilen sürenin üzerinde kiraya verildiği görülmüştür.

5957 sayılı Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’un “Toptancı hallerindeki işyerleri ile pazar yerlerindeki satış yerlerinin işletilmesi” başlıklı 11’inci maddesinde toptancı hallerinde bulunan toplam işyeri sayısının en az yüzde yirmisi üretici örgütü yeri olarak ayrılacağı, üretici örgütlerince, ayrılan işyerlerine yeteri kadar talep bulunulmaması veya boşalan işyerlerinin doldurulamaması hâlinde diğer talep sahiplerine kiralama yapılabileceği ifade edilmiştir.

Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmelik’in 28’inci maddesinde de yukarıdaki kanun hükümlerine aynı şekilde yer verilmiş ayrıca üretici örgütlerince yeteri kadar talep bulunmaması dolayısıyla diğer talep sahiplerine yapılacak kiralamanın süresinin beş yılı geçemeyeceği hüküm altına alınmıştır.

Uşak Belediyesi toptancı halinde toplam 40 adet dükkan bulunmaktadır, yukarıdaki mevzuat gereği 40 adet dükkanın en az 8 tanesi üretici örgütlerine ayrılması gerekmektedir. Üretici örgütlerince yeteri kadar talep olmaması durumunda diğer talep sahiplerine kiralama yapılabilecektir fakat bu durumda kira süresinin 5 yılı geçmemesi gerekmektedir. Ancak belediyece yapılan kiralamalarla 39 dükkan diğer talep sahiplerine kiraya verilmiş sadece 1 tanesi üretici örgütleri için ayrılmıştır. Diğer 39 dükkanın toplam kira süresi bir kısmı 10 yıl bir kısmı ise 12 yıl olarak değişmektedir. Oysa üretici birliklerince talep edilmemesi durumunda

diğer kişilere kiraya verildiğinde en az 8 adet dükkanın kira süresinin toplam 5 yılı geçemeyecek şekilde belirlenmesi gerekirdi. Dolayısıyla üretici örgütlerince talep edilmesi halinde biri hariç hangi dükkanın üretici örgütlerine verileceğine ilişkin bir belirleme yapılmadığından 39 adet dükkanın tamamının kira süreleri 5 yılın üzerinde belirlenmiştir.

Sonuç olarak, yapılan bu işlemlerin yukarıda belirtilen Kanun ve Yönetmelik hükümleriyle çelişmektedir. Belediye yetkisinde olan hal işletmesi ve burada yer alan dükkanların kiralanması işlemlerinin yazılı mevzuata uygun hale getirilmesi gerekmektedir.

B- Hal İşletmesinde Bir Kişiye Birden Fazla İşyerinin Verilmesi

Belediye yönetiminde bulunan toptancı halinde bir kişiye dolaylı olarak birden fazla işyerinin verildiği değerlendirilmiştir.

Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmeliğin 28’inci maddesinin üçüncü fıkrasında, toptancı halindeki işyerleri, üretici, üretici örgütü, komisyoncu veya tüccarlara kiralanabileceği, aynı toptancı halinde bir kişiye doğrudan veya dolaylı olarak en fazla bir işyeri kiralanabileceği, işyerleri, adi şirketlere/ortaklıklara ya da birden fazla gerçek veya tüzel kişiye kiralanamayacağı ifade edilmiş ve yönetmeliğin geçici 1’inci maddesinin on beşinci fıkrasında da, aynı toptancı halinde/şubesinde birden fazla işyeri bulunanlar ile bir işyerini kullanan adi şirketler/ortaklıkların ya da birden fazla gerçek veya tüzel kişilerin, durumlarının 1/7/2015 tarihine kadar 28 inci maddenin üçüncü fıkrasına uygun hale getirileceği hüküm altına alınmıştır.

Yukarıda belirtilen hükümlere rağmen belediyeye ait toptancı halinde yer alan dükkanlardan 1 ve 20 numaralı dükkanı kiralayanlar farklı kişiler gibi görünse de 20 numaralı dükkanı kiralayan kişi, aynı zamanda 1 numaralı dükkanda da su abonesi olduğu,

7 ve 28 numaralı dükkanları işletenlerin kardeş olduğu, 28 numaralı dükkanı kiralayanın aynı zamanda 7 numaralı dükkanda su abonesi olduğu, 21 numaralı dükkanı işletenin 7 ve 28 nolu dükkanı işletenlerle aynı soyadı taşıdığı,

15, 17 ve 19 nolu dükkanları işletenlerin aynı soyadı taşıdığı,

22 ve 23 numaralı dükkanları işletenlerin karı-koca olduğu, ikisi de ayrı ayrı su abonesi olmasına rağmen sadece 23 numaralı dükkanın su kullanımı olduğu, 22 numaralı dükkanın su kullanımının olmadığı,

24, 25 ve 26 numralı dükkanları işletenlerin aynı soyadı taşıdığı,

20 ve 36 numaralı dükkanları işletenlerin aynı soyada sahip kişilerin kurduğu şirketler olduğu,

33 numaralı dükkanın su abonesi olan kişinin 3 numaralı dükkanı kiralayan ile aynı soyadı taşıdığı,

görülmüştür.

Bu nedenlerle yukarıdaki dükkan sahiplerinin bahsedildiği şekliyle dolaylı olarak aynı kişiler olabileceği değerlendirilmiştir.

Sonuç olarak, Yönetmelik’in 28’inci maddesinin üçüncü fıkrası hükmüne aykırı bir durumun varlığı ile ilgili halde yer alan dükkanların hepsinin su abonelikleri ve çevre temizlik vergisi mükellefiyetleri de dahil olmak üzere birçok konuda teker teker incelenmesi gerekmektedir.

C- Halde Bulunan İşyerlerinden Alınan Teminatların Hatalı Olması

Belediye yönetiminde olan sebze meyve halinde bulunan iş yerlerinin kiracılarından mevzuata uygun olarak teminat alınmadığı görülmüştür.

01.01.2012 tarihinde yürürlüğe giren 5957 sayılı Sebze ve Meyveler ile Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun'un “Teminat” başlıklı 12’nci maddesinin birinci fıkrasında, ticarî güvenin sağlanması ve tarafların haklarının korunması amacıyla, toptancı hallerinde faaliyet gösterenlerden, belediye meclisince belirlenen miktarda nakit, banka teminat mektubu, Hazine bonosu, Devlet tahvili, hisse senedi, gayrimenkul rehni, sigorta teminatı ve nakde çevrilebilir diğer kıymetlerin teminat olarak alınacağı, beşinci fıkrasında, bu madde kapsamında alınacak asgari teminatlara, bunların muhafazası, nakde çevrilmesi ve tamamlattırılmasına, zarar görene ödenmesine, toplam teminat tutarı içinde gayrimenkul rehni oranına, teminatın iadesine ve teminatlarla ilgili diğer hususlara ilişkin usul ve esasların Bakanlıkça belirleneceği belirtilmiştir.

07.07.2012 gün ve 28346 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmeliğin “Teminat” başlıklı 31’inci maddesinin üçüncü fıkrasında da, halde faaliyet gösterenlerden alınacak teminat tutarı, kiracılar için haldeki işyerinin, malikler için ise bulunduğu toptancı halinde kiralama yoluyla işletilen emsal işyerinin

bir yıllık kira bedelinden az olmamak üzere her yılın Ocak ayında belediye meclisince belirleneceği, “Hal yönetim birimince tutulacak defterler” başlıklı 24’üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendinde, toptancı halindeki işyerlerinde faaliyet gösterenlerden alınan ve kesilen teminatlara ilişkin bilgilerin kaydedildiği teminat defterinin kullanılmasının zorunlu olduğu, “İşyerinde faaliyet gösterenlerde aranılacak şartlar” başlıklı 29’uncu maddesine toptancı halinde işyeri kiralanacak kişilerde belediye meclisince belirlenen tutardaki teminatı vermesi şartı aranması düzenlemeleri yapılmıştır.

Kanunun 11’inci maddesinin altıncı fıkrasının (a) bendine göre teminatını süresinde vermeyenlerin veya eksilen teminatını süresinde tamamlamayanların kira sözleşmelerinin feshine ya da satış işlemlerinin veya tahsislerinin iptaline belediye encümenince karar verileceği, aynı maddenin yedinci fıkrasında ise kira sözleşmesinin feshine ya da satış işleminin veya tahsisin iptaline ilişkin kararın kendilerine tebliğinden itibaren, belediye toptancı halinde faaliyet gösterenler işyerlerini otuz gün içinde tahliye etmeye mecbur olduğu, bu süre sonunda tahliye edilmeyen yerlerin belediye zabıtası tarafından tahliye ettirileceği belirtilmiştir.

Alınacak teminat tutarı bir yıllık kira bedelinden az olmamak üzere her yılın Ocak ayında belediye meclisince belirlenmesi gerektiği, kirada meydana gelen yıllık artış tutarı kadar teminatın da tamamlattırılması gerektiği halde mülkiyeti belediyede olan ve kiracılara verilen

39 dükkan için bu belirleme yapılmamıştır. Belediye yönetiminde bulunan haldeki işletmelerden 20 tanesi 2012 yılında 12 yıllığına kiraya verilmiştir. 01/01/2012 tarihinde belediyeye ait 20 dükkandan 9 adedi ikişer kişiye kiraya verilerek toplamda 29 kişiden bir defaya mahsus teminat olarak her birinden 10.000 TL alınmıştır. Bu tarihten sonra 29 kişiden herhangi bir teminat alınmamıştır. Oysa 2012 yılında kiraya verilen yerlerin yıllık kira bedeli, 2017 yılında 10.950,00 TL, 2018 yılında 12.775,00 TL, 2020 yılında 14.600,00 TL ve 2021 yılında ise 16.425,00 TL’ye yükselmiştir. Daha sonra 2019 yılında yeni yapılan ek 20 adet dükkanın 9 adedi o tarihe kadar aynı dükkanı çift olarak kullanan ilgili 9 kişiye kura usulü ile verilmiş, kalan 11 dükkanın 1 tanesi boş, 10 dükkan için ise ihale usulü ile kiracılar belirlenmiş ve 10 yıllık kira bedelleri peşin alınan bu 10 dükkan için de yukarıda bahsedildiği şekilde herhangi bir teminat alınmamıştır. Toplam 39 dükkan için alınmayan teminat tutarı yaklaşık 527.000,00 TL’dir.

Halde bulunan işyerlerinin ÜFE oranında artan yıllık kira bedelinden az olmamak üzere Belediye Meclisince her yılın Ocak ayında belirlenen teminatın alınması ve deftere

kaydedilmesi, teminatları yatırmayanlarla ilgili olarak Kanunun 11’inci maddesinin altı ve yedinci fıkrasına göre işlem yapılması gerekmektedir.

D- Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halinde Bulunan Yerlerin Kira Artışının Hatalı Yapılması

Belediye toptancı halinde bulunan 29 adet işyerinin kira artış oranlarında Kanun’a ve Yönetmelik’e aykırı hareket edilmiştir.

5957 sayılı Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’un 11’inci maddesinde Belediye toptancı hallerindeki işyerlerini, kiralama yoluyla işletilebileceği, bir yıldan uzun süreli kira sözleşmelerinde ikinci ve izleyen yıllar kira bedelleri, Üretici Fiyatları Endeksi oranında arttırılacağı, kiralama işlemine ilişkin diğer usul ve esasların yönetmelikle düzenleneceği, Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmelik’in 28’inci maddesinde de Belediye toptancı halindeki işyerlerinin kira süresi en fazla on yıl olduğu, bir yıldan uzun süreli kira sözleşmelerinde ikinci ve izleyen yıllar kira bedelleri, Üretici Fiyatları Endeksi oranında arttırılacağı tekraren ifade edilmiştir.

Toptancı halinde bulunan işyerlerinin nasıl kiraya verileceği ve uyulacak esaslar ile kira artışının nasıl olacağı yukarıda anılan mevzuat hükümleri ile ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Kaldı ki 29 adet dükkan için yapılan kira sözleşmelerinin “kira bedeli” başlıklı 5’inci maddesine 5957 sayılı Kanun’un 11’inci maddesi gereğince ikinci ve izleyen yıllara ait kira bedellerinin her yıl Üretici Fiyatları Endeksi oranında arttırılacağı ifadesi dercedilmiştir. 29 kişiye kiraya verilen 20 dükkan için kira süresi başlangıcı tarihi 01.01.2012 olup kira ödeme zamanı her ayın 18. günü olarak belirlenmiştir. Kira ücretlerine sözleşme başlangıç tarihi olan 1 Ocak itibarıyla uygulanacak olan ÜFE oranında artış yapılmalıdır. 2017 yılında 20 adet dükkanın her birinden yıllık 10.950,00 TL kira alınmıştır. Ocak ayının 3’ünde TÜİK tarafından açıklanacak olan bir önceki yılın ÜFE oranı, kira artışında esas alınacak orandır. 2019 yılında yeni dükkan inşa edilmesi sebebiyle 2021 yılında idarenin uyguladığı kira bedelinin muhattabı olan dükkan adeti 29’dur. Anılan 29 dükkanın 2018-2021 yıllarına ilişkin olması gereken kira bedelleri aşağıda gösterilmiştir.

Tablo 9: 2012 Yılında 29 Kişiye Kiraya Verilen 20 Adet Dükkanın 2018-2021 Yılları Kira Artışları

Tabloda görüldüğü üzere kira artışları mevzuata uygun yapılmamıştır. Kira sözleşmelerine de mevzuata uygun hüküm konulmasına rağmen artışlar ÜFE oranında yapılmamış, bazı yıllar daha yüksek, bazı yıllar daha düşük artış yapılmış, bazı yıllarda ise hiç artış yapılmamıştır. Toplamda ise kira artış oranı olması gerekenden çok az yapılmıştır. Bu durumda 29 adet dükkan için 2021 yılında belediyenin kira geliri kaybı (22.925,69 – 16.425,00)* 29 = 188.520,01 TL’dir.

Kira artışlarının mevzuatın belirlediği kurala uygun şekilde yapılması ve idarenin kira geliri kaybının önüne geçilmesi gerekmektedir.

E- Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halinde Bulunan Bazı İşyerlerinin Kira Ücretlerini Yatırmamalarına Karşın Haklarında İşlem Yapılmaması

Belediye yönetiminde olan Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halinde bulunan kiracılardan hal kira ücretlerini ödemeyenlerle ilgili işlem yapılmadığı görülmüştür.

01.01.2012 tarihinde yürürlüğe giren 5957 sayılı Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun’un 11'inci maddesinin altıncı fıkrasının (a) bendine göre kira bedeli veya tahsis ücretini belediyenin yazılı uyarısına rağmen ödemeyenler kira sözleşmelerinin feshine ya da satış işlemlerinin veya tahsislerinin iptaline belediye encümenince karar verileceği, aynı maddenin yedinci fıkrasında ise kira sözleşmesinin feshine ya da satış işleminin veya tahsisin iptaline ilişkin kararın kendilerine tebliğinden itibaren, belediye toptancı halinde faaliyet gösterenler işyerlerini otuz gün içinde tahliye etmeye mecbur olduğu, bu süre sonunda tahliye edilmeyen yerlerin belediye zabıtası tarafından tahliye ettirileceği belirtilmiştir.

5957 sayılı Kanun'un verdiği yetkiye istinaden 07.07.2012 gün ve 28346 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Sebze ve Meyve Ticareti ve Toptancı Halleri Hakkında Yönetmeliğin 50'nci maddesinde de, kira bedelini belediyenin yazılı uyarısına rağmen ödemeyenlerin kira sözleşmesinin feshine belediye encümenince karar verileceği, kira sözleşmesinin feshine karar

verilenlerin, bu kararın kendilerine tebliğinden itibaren işyerlerini otuz gün içinde tahliye etmeye mecbur oldukları, bu süre sonunda tahliye edilmeyen yerlerin belediye zabıtası tarafından tahliye ettirileceği belirtilmiştir.

Belediyenin kiraya vermiş olduğu 39 hal dükkanından 20 tanesinin kiracıları kira sözleşmelerine göre her ayın 18. günü ödenmesi gereken kiraları zamanında ödemediği görülmüş olup, idarenin kira gelirleri tahsilatının geciktiği bu durumun da mali kayıplara sebebiyet verdiği değerlendirilmiştir.

Kira bedelini yatırmayanlarla ilgili olarak Kanunun 11'inci maddesinin altı ve yedinci fıkrası ile Yönetmeliğin 50'nci maddesine göre işlem yapılması sağlanmalıdır.

2021 yılı sonu itibarıyla toptancı hali kira borcunu ödemeyenlerin listesi ve kira borcu tutarı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Tablo 10: 31.12.2021 tarihi İtibarıyla Hal Dükkan Kirasını Ödemeyenlerin Listesi