Bir kimse veya kurumun bankadaki hesabından belgede yazılı miktar kadarının belgede adı yazılı olana ya da onun belgeyi havale ettiği kimseye ya da belgeyi taşıyana ödenmesi için düzenlediği, belli biçim ve özelliği olan yazılı belgeye “çek” denmektedir. Çek bir ödeme aracıdır ve bankaya ibraz edildiğinde ödenmesi gerekmektedir.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun “Muacceliyet” başlıklı 795’inci maddesinde “Çek görüldüğünde ödenir. Buna aykırı herhangi bir kayıt yazılmamış hükmündedir.” denilmek suretiyle çekin bir ödeme aracı olarak dizayn edildiği, çekte vadenin bulunamayacağı ve bankaya ibraz edildiği anda karşılığının banka tarafından ödeneceği hüküm altına alınmıştır. Bu manada, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu ile çekin kredi aracı olarak kullanılması önlenmeye çalışılmıştır.

Buna karşılık 5941 sayılı Çek Kanunu’nun Geçici 3’üncü maddesinin 5 numaralı fıkrasında yer alan “ 31/12/2020 tarihine kadar, üzerinde yazılı düzenleme tarihinden önce çekin ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersizdir” hükmü, söz konusu tarihe kadar taraflar arasındaki vade anlaşmasını mümkün kılmaktadır.

Ayrıca, 5941 sayılı Çek Kanunu’nun “Ceza sorumluluğu, çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı” başlıklı 5’inci maddesinde; “Üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibrazında, çekle ilgili olarak “karşılıksızdır” işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında, hamilin şikâyeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak, binbeşyüz güne kadar adli para cezasına hükmolunur” denilmek suretiyle, çekin vade tarihinde bankada karşılığının bulundurulmamasının yaptırıma tabi olacağı hüküm altına alınmıştır.

İdare tarafından keşide edilen çeklerin incelenmesi sonucunda, idare tarafından vadeli çek (ileri tarihli çek) düzenlendiği, bir ödeme aracı olan çekin kredi aracı olarak kullanıldığı, çeklerin bir kısmının ödeme tarihinde bankada karşılığının bulunmadığı ve bu suretle söz konusu çeklerin karşılıksız çıktığı, ayrıca ödemesi İdare tarafından nakden yapılan bazı çeklerin ellerinde bulunduran kişilerce İdareye iade edilmediği tespit edilmiştir.

Yapılan incelemelerde, İdare tarafından yıllar itibariyle 229.005.158,06 TL toplam tutarlı 250 adet vadeli çek düzenlendiği, düzenlenen çeklerden 176.866.996,14 TL toplam tutarlı 204 adedinin ödemesinin gerçekleştirildiği, geriye kalan 52.138.161,92 TL toplam tutarlı 46 adet çekin karşılıksız kaldığı, karşılığı bulunmayan çeklerden bir kısmına İdare

tarafından kısmi ödemede bulunulduğu ve 31.12.2018 tarihi itibariyle dolaşımda bulunan, karşılığı bulunmaması nedeniyle ödenmemiş ve vadesi geçmiş çek toplamının 38.599.025,66 TL olduğu tespit edilmiştir.

Aşağıdaki tabloda karşılıksız çıkan çeklere ilişkin ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir.

Tablo 17: Karşılıksız çıkan çeklere ilişkin detaylı tablo

Tablodan da görüldüğü üzere, 2016 ve 2017 yıllarında ödenmesi gereken yükümlülükler vadeli çek düzenlenerek ötelenmiş, bir ödeme aracı olan çek adeta kredi aracı gibi kullanılmıştır.

Bununla birlikte ayrıntısına aşağıdaki tabloda yer verilen 22 adet çeke ilişkin ödeme nakden yapılmasına rağmen bunların İdareye iadesinin yapılmadığı, söz konusu çeklerin adına düzenlenen ilgililerinin elinde kaldığı görülmüştür.

Tablo 18: Ödenmiş olmasına rağmen teslim edilmeyen çeklere ilişkin bilgiler

Ayrıca, mevcut uygulamanın muhasebeleştirilmesi aşaması da hatalı yapılmaktadır. Kurum tarafından tahakkuk etmiş bir borcun karşılığı olarak çek düzenlendiğinde 320 Bütçe Emanetleri Hesabı borç, 103 Verilen Çekler ve Gönderme Emirleri Hesabı alacaklı çalıştırılmakta, dönem sonunda vadesi henüz gelmeyen çekler 103 Verilen Çekler ve Gönderme Emirleri Hesabına borç ve 333 Emanetler Hesabına alacak kaydedilmek suretiyle tekrar emanet hesabına alınmakta ve söz konusu çekler ödenene kadar 333 hesabından takibine devam edilmektedir.

Çek için kısmi veya tamamen bir ödeme gerçekleştiğinde ise 103-Verilen Çekler ve Gönderme Emirleri Hesabına ödeme tutarı kadar alacak, 333-Emanetler Hesabına da aynı tutarda borç kaydı yapılmaktadır. Karşılıksız çıkan çekin ise 333-Emanetler Hesabından çıkarılarak tekrar 320-Bütçe Emanetleri Hesabına alınması gibi bir uygulama söz konusudur.

Bahsi geçen uygulama birkaç boyutuyla sakıncalar içermektedir. Birincisi, vadeli olarak düzenlenen çek dönem sonu itibariyle 103- Verilen Çekler ve Gönderme Emirleri hesabı yerine 333 Emanetler hesabına alınmakta ve takibine bu hesaptan devam edilmektedir. Ancak, Mahalli İdareler Bütçe ve Muhasebe Yönetmeliği’nde söz konusu hesabın vadeli çeklerin takibi için kullanılacağı yönünde bir hüküm bulunmamaktadır. İkinci sakıncalı durum ise, İdarenin borçlanma limiti hesabının yapılmasında borç stok tutarı dikkate alınmakta olup borç stok tutarının belirlenmesi hususunda ise 320-Bütçe Emanetleri Hesabı borç stoku olarak değerlendirilip hesaplamaya katılırken 333-Emanetler Hesabı borç stoku olarak değerlendirilmemektedir. Bu durum vadeli olarak düzenlenen çeklerin borç stokundan ayrıştırılarak hesaplamaya dâhil edilmemesine, bir başka deyişle gerçek borç stokunun düzenlenen vadeli çek tutarı kadar eksik görünmesine sebep olmaktadır.

Yukarıda da belirtildiği üzere, çek bir ödeme aracıdır. Çekin vadeli olarak düzenlenerek ödemenin ötelenmesi onu kredi aracı haline getirmekle kalmayıp aynı zamanda bugünkü yükümlülüklerin ileride elde edilmesi tahmin edilen gelirlerle karşılanmasına da sebebiyet vermektedir. Bir başka deyişle ileride elde edilecek gelir İdare tarafından ipotek altına alınmaktadır. Söz konusu uygulama kamu kaynaklarının etkin, etkili ve verimli kullanılmasını engellediği gibi, kamu hizmetlerinin devamlılığı açısından da önemli sıkıntılar içermektedir.

Kamu idaresi cevabında özetle; 103 hesapta yer alan çek bedellerinin vadesinde nakit mevcudu yeterli olduğu takdirde çek hesabından ödendiği, vadesi geçtikten sonra kısmi tutarla ödenen çek tutarlarının 103 hesaptan 333 hesaba aktarıldığı, Belediyede kullanılan

otomasyon siteminde 103 hesapta yer alan defter kayıtlarına ilişkin bir takip ekranı olmadığından ödeme ve bakiye takibi maksadı ile bu uygulamanın yapıldığı, ancak borç stoğu hesabında mahalli idareler Tek Düzen Hesap Planında yer alan 30-49 hesap gruplarında yer alan tutarların dikkate alındığı, bu nedenle 333 hesapta yer alan tutarların da borç stoğu olarak değerlendirildiği, Belediyenin borçları çok olduğu için bu şekilde bir uygulamanın yapıldığı, bundan sonraki süreçte 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’na göre hareket edileceği belirtilmiştir.

Sonuç olarak İleri vadeli çek düzenlenmesi geçici olarak Kanunen mümkün olsa da karşılığı bulunmadığı halde çek düzenlenmesi mevzuat hükümlerine aykırıdır. Avcılar Belediyesi tarafından düzenlenen çeklerin ilgili bankasında genellikle karşılığının bulunmadığı görülmüş, çekin aslında bir ödeme aracı olarak değil borçların ödenmesinin ötelenmesi sebebiyle bir kredi aracı olarak değerlendirildiği tespit edilmiştir. Mevcut uygulama bugünkü yükümlülüklerin ileride elde edilmesi tahmin edilen gelirlerle karşılanmasına sebebiyet vereceğinden Belediyenin elde etmesi muhtemel gelecek gelirlerinin bugünden harcanması anlamını taşımaktadır.

Çek düzenlendiği için 320 Bütçe Emanetleri Hesabından borç kaydı yapmak suretiyle çıkarılan piyasaya olan borçların, çekin ödenmemesi üzerine 333 Emanetler Hesabında takibi Mahalli İdareler Bütçe ve Muhasebe Yönetmeliği’ne aykırıdır.

Bununla birlikte, 333 Emanetler Hesabının çalışma mantığı açısında borç stokunun hesaplanması aşamasında değerlendirmeye alınmaması gerekmektedir. Ancak, bu hesabın bulgu konusundaki gibi hatalı kullanımları nedeniyle hesaba katılması, borç stokunda yer almaması gereken tutarların da hesaba katılmasına veya tersi durumda borç stoku hesabında değerlendirilmesi gereken tutarların hesaba hiç katılmamasına sebebiyet verme riski oluşmaktadır. Bu bakımdan, muhasebeye kaydedilecek her bir işlemin mevzuatta öngörülen hesabına kaydedilmesi ve borç stok hesabının bunun üzerinden yapılması doğru bir yaklaşım olacaktır.

Bundan sonraki süreçte 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’na göre hareket edileceği belirtildiğinden bulgu konusu tespitin devam edip etmediği takip eden denetimlerde izlenecektir.