İstanbul Büyükşehir Belediyesi meclisinin kararıyla toplu ulaşımda ücretsiz geçiş hakkına sahip olan anne kart vb. sahiplerinin günlük toplu ulaşım kullanımları ile toplu ulaşımın ücretsiz olarak sağlandığı dini bayramlar, resmi bayramlar ile genel tatil günlerindeki ücretsiz ulaşımdan kaynaklanan toplu taşıma sağlayan işletmelerin giderlerinin İBB tarafından sübvanse edildiği, ancak ulaşım hizmetinin tüm paydaşları ile entegre çalışan BELBİM AŞ’nin söz konusu günlerde kendisine verilen toplu ulaşımdan kaynaklı görevlerine devam etmesine rağmen sübvanse edilmediği ve şirketin bu şekilde gelir kaybına uğradığı tespit edilmiştir.

Büyükşehir Belediyesi Meclisinin almış olduğu 19.11.2015 tarih ve 1931 sayılı kararı ile İstanbulkart ve diğer ödeme araçlarının 6493 sayılı Kanun uyarınca ödeme aracına dönüştürülerek İstanbul Büyükşehir Belediyesi, bağlı kuruluşları ve iştirakleri tarafından yönetilen, denetlenen, işletilen ve işlettirilen toplu ulaşım hizmetlerinde geçerli kılınması ile diğer ödeme araçlarının ihracı suretiyle işletilmesinin 5216 sayılı Kanun’un 26’ncı maddesine istinaden Şirkete 15 yıl süre ve her yıl yeniden değerleme oranında arttırılmak üzere yıllık

1.500.000 TL+KDV bedel ile devredilmiştir.

Söz konusu tarihten bugüne Şirket kendisine tevdi edilen görevi yerine getirmekte, İstanbul’da bulunan her türlü toplu ulaşım aracında geçerli olan İstanbulkart’ın bütün operasyonel süreci Şirket tarafından yönetilmektedir. Toplu ulaşımda İstanbulkart’ın üretilmesi, nihai kullanıcıya ulaştırılması, otobüslerde kart okunmasını sağlayan validatörlerin yerleştirilmesi, turnikelerin kurulması, duraklara biletmatik adı verilen cihazların yerleştirilmesi ile tüm bu süreçlerin bakım ve onarımının sağlanması BELBİM AŞ tarafından gerçekleştirilmektedir.

BELBİM AŞ, toplu ulaşım hizmeti veren işletmeler adına ücretleri toplamakta, Şirket ile işletmeler arasında imzalanan sözleşmede belirlenen oranda komisyon bedelinin tahsil edilerek ilgili tutarların İBB adına dağıtımına aracılık etmektedir. Toplu ulaşımın ücretiz olmadığı günlerde söz konusu komisyon gelirleri BELBİM AŞ’nin önemli gelir kaynakları arasında yer almaktadır.

Toplu ulaşımda uygulanacak ücret tarifeleri İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne bağlı

UKOME tarafından belirlenmekte, toplu ulaşım hizmetinin hangi günlerde kimlere ücretsiz olacağına ilişkin karar ise İstanbul Büyükşehir Belediyesi meclisi tarafından alınmaktadır. 2022 yılı içerisinde ücretsiz toplu ulaşım sağlanan günler ile bunlara ilişkin meclis kararlarına aşağıdaki tabloda yer verilmiştir:

Tablo 5: Ulaşımın Ücretsiz Sağlandığı Günler

Gerek ücretsiz geçiş hakkına sahip İstanbulkart (anne kart, muhtar kart vb.) sahipleri gerekse toplu ulaşımın ücretsiz olduğu günlerde toplu ulaşım araçlarını kullanan diğer İstanbulkart sahipleri, ulaşım hizmeti ücretsiz dahi olsa kartlarını okutmak suretiyle bu hizmeti alabilmektedir.

Ücretsiz ulaşım sağlandığı durumlarda dahi geçiş bilgileri BELBİM AŞ tarafından kayıt altına alınmakta, bu veriler ışığında BELBİM AŞ tarafından İBB’ye raporlar düzenlenmekte ve toplu ulaşımın paydaşı olan her bir işletme için İBB tarafından verilen sübvansiyonlara ilişkin hakedişler bu veriler ışığında düzenlenmektedir.

Yukarıda yer verilen meclis kararları uyarınca toplu ulaşımın ücretsiz kullanılması karşılığında toplu ulaşım hizmet sağlayan işletmeler sübvanse edilmekte, bu tutar Belbim A.Ş. tarafından kesin hakediş hesaplamaları yapılarak imzalı ve onaylı şekilde İBB Toplu Ulaşım Hizmetleri Müdürlüğü’ne gönderilmektedir.

Söz konusu günlerde, BELBİM AŞ diğer günlerde olduğu gibi toplu ulaşım hizmeti için kendisine tevdi edilen görevi yerine getirmekte, ücretsiz olan günler ile ücretli olan günler arasında BELBİM AŞ’nin çalışma sistematiği açısından bir farklılık bulunmamaktadır. Bir başka deyişle, toplu ulaşımın ücretsiz olduğu günlerde de İstanbulkartlar kullanılmakta, kart merkezleri faaliyetini sürdürmekte, otobüslerde bulunan validatörler ile metrolardaki turnikeler çalışmaya devam etmekte, kullanıcılar biletmatikleri kullanmakta; kısacası genel yönetim giderleri dışındaki tüm operasyonel giderler toplu ulaşımın ücretsiz olduğu günlerde de gerçekleşmeye devam etmektedir.

Ancak, toplu ulaşımın ücretsiz sunulması nedeniyle toplu ulaşım hizmeti veren işletmelere İBB tarafından sübvansiyon desteği sağlanırken, diğer işletmeler gibi belli başlı

giderlere katlanan BELBİM AŞ için öngörülmüş bir sübvansiyon bulunmamaktadır.

Yapılan incelemede, İBB’nin 2022 yılı içerinde toplu ulaşım hizmeti sağlayıcısı işletmelere yaklaşık 1.127.320.355,65 TL ulaşım sübvansiyonu verdiği görülmüştür. Bu tutara, gelir desteği olarak adlandırılan ve geçiş sayısına bağlı olmayan, bazı işletmelerin işletme giderlerindeki olağandışı artışı desteklemek amacıyla verdiği sübvansiyon da dahildir. Gelir desteği sübvansiyonu BELBİM AŞ’nin hesaplanmasına aracılık ettiği bir hizmet olmadığından, bu tutarın toplam sübvansiyon tutarından çıkarılması sonucu elde edilen toplam 358.758.107,35 TL’nin İBB meclisi kararıyla ücretsiz ilan edilen ve BELBİM’AŞ'nin hesaplanmasına aracılık ettiği geçişler için yapılan sübvansiyon ödemeleri olduğu anlaşılmaktadır.

BELBİM AŞ, toplu ulaşımın ücretsiz olduğu günlerde 358.758.107,35 TL tutarındaki geçişe ilişkin bedellerin toplanması ve dağıtılması hizmetine aracılık etmesine rağmen, ulaşımın ücretli olduğu günlerdeki gibi komisyon geliri elde edememiş, yapılan hizmet karşılığında İBB tarafından sübvanse edilmemiştir.

Toplu ulaşımın ücretsiz olduğu günlerde İBB’nin yapmış olduğu sübvansiyon ödemeleri ile söz konusu sübvansiyonlar karşılığında BELBİM AŞ’nin elde etmesi muhtemel komisyon gelirine aşağıdaki tabloda yer verilmiştir.

Tablo 6: Ulaşımın Ücretsiz Sağlandığı Günlerde Kullanıcıların Geçiş Bilgilerine Göre Elde Edilmesi Muhtemel Komisyon Geliri

BELBİM AŞ’nin üye işyeri niteliğinde olan toplu ulaşım hizmeti veren işletmelerden Metro İstanbul dışındaki tüm işletmeler ile yaptığı sözleşmelerde, bu işletmelerin sübvansiyon gelirleri üzerinden komisyon alınacağına ilişkin bir ibare bulunmamaktadır. Bir başka ifadeyle BELBİM AŞ, aralarındaki sözleşme gereği yalnızca Metro İstanbul’un sübvansiyon gelirleri üzerinden komisyon geliri elde edebilmektedir.

Yapılan hesaplama sonucunda BELBİM AŞ için 11.547.107,96 TL tutarında muhtemel komisyon geliri oluştuğu görülmektedir. Şirket, Metro İstanbul’un 2022 yılı için almış olduğu sübvansiyon gelirinden 7.282.257,00 TL tutarında komisyon geliri elde etmiş olup, 4.264.850,96 TL tutarındaki muhtemel komisyon gelirinden ise mahrum kalmıştır.

Yukarıda yer alan denetim tespiti üzerine, Şirket tarafından; ulaşımın sübvanse edilmesine ilişkin karar merciinin İstanbul Büyükşehir Belediye Meclisi olduğu, meclis kararı üzerine İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin ulaşım hizmeti sağlayan işletmecilere sübvanse ödemesi yaptığını, toplu ulaşımın ücretsiz sağlandığı günler ile ücretsiz kart kullanımından kaynaklı komisyon geliri elde edilemeyen hizmetler karşılığında en azından şirket maliyetlerini ortadan kaldıracak tutarda sübvansiyonun sağlanması açısından gerekli girişimlerde bulunmak adına İstanbul Büyükşehir Belediyesi Toplu Ulaşım Hizmetleri Müdürlüğü’ne bulgu konusu hususun intikal ettirilerek takibinin sağlanacağı ifade edilmiştir.

Bu itibarla, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanununun 18’inci maddesinin 2’nci fıkrası gereğince, tacir, ticaretine ait bütün faaliyetlerinde basiretli iş adamı gibi hareket etmesi gerekmektedir. Bu açıdan toplu ulaşımın ücretsiz sağlandığı günler ile ücretsiz kart kullanımından kaynaklı komisyon geliri elde edilemeyen hizmetler karşılığında en azından şirket maliyetlerini ortadan kaldıracak tutarda sübvansiyonun sağlanması açısından gerekli girişimlerde bulunması gerektiği değerlendirilmektedir.